Бүгін, 2025 жылғы 11 ақпанда Transparency International 2024 жылғы Жемқорлықты қабылдау индексін (ЖҚИ) жариялады. Бұл индекс мемлекеттік сектордағы жемқорлық деңгейін 180 ел бойынша бағалайтын негізгі халықаралық құрал болып табылады.
2024 жылғы қорытынды бойынша Қазақстан 100 мүмкін ұпайдан 40 ұпай жинап, 180 елдің ішінде 88-орынға ие болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 1 ұпайға артық.
Антикоррупциялық бастамаларға қарамастан, ел әлі де жемқорлықтың жоғары қаупі бар аймақта қалып отыр. Бұл көрсеткіш Қазақстандағы жемқорлық деңгейінің күрделі мәселе болып қалып отырғанын және оны шешу үшін мемлекет пен азаматтық қоғам тарапынан батыл шаралар қажет екенін көрсетеді.
Қазақстанмен бірдей ұпай жинаған елдер қатарында Суринам, Солтүстік Македония және Вьетнам бар. Қазақстаннан төмен Замбия, Тунис және Гайана орналасқан, ал бір ұпайға жоғары Тринидад және Тобаго, Танзания, Оңтүстік Африка және Венгрия тұр.
- 2024 жылғы ЖҚИ көшбасшылары: Дания (90 ұпай), Финляндия (88) және Сингапур (84).
- 2024 жылғы ЖҚИ аутсайдерлері: Оңтүстік Судан (8), Сомали (9) және Венесуэла (10).
ЖҚИ ҚАЛАЙ ҚҰРАСТЫРЫЛАДЫ?
Жемқорлықты қабылдау индексі – бұл мемлекеттік сектордағы жемқорлық деңгейін көрсететін рейтинг. Бұл рейтинг сарапшылар мен бизнес қауымдастығының бағалары негізінде жасалады, ал қарапайым азаматтардың пікірі есепке алынбайды. ЖҚИ 13 түрлі дереккөзге негізделген, олардың әрқайсысы жемқорлық деңгейін түрлі критерийлер бойынша бағалайды.
2024 жылы Қазақстанның рейтингі 9 түрлі дереккөз негізінде жасалды, олар жемқорлықтың әртүрлі аспектілеріне баса назар аударды. Ең төменгі бағалар "Атқарушы, сот және заң шығарушы биліктегі жемқорлық" және "Парақорлық пен мемлекеттік қаражатты мақсатсыз пайдалану" көрсеткіштері бойынша берілді.
- Рейтингтегі орыннан гөрі жинаған ұпай саны маңыздырақ. 50 ұпайдан төмен алған елдер жоғары деңгейдегі жемқорлыққа шалдыққан деп саналады.
- Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда тек Грузия (53 ұпай) осы межеден асты.
Қазақстанның (40 ұпай) көршілерімен салыстырғандағы көрсеткіші:
- Өзбекстан – 32 ұпай (121-орын),
- Қырғызстан – 25 ұпай (146-орын),
- Ресей – 22 ұпай (164-орын),
- Түрікменстан – 17 ұпай (165-орын).
Transparency International Kazakhstan пікірі:
"ЖҚИ – бұл жай ғана рейтинг емес, ол халықтың билікке деген сенімін көрсететін көрсеткіш. Еркін БАҚ, белсенді азаматтық қоғам және адал сот жүйесі болмаса, жемқорлықты жеңу мүмкін емес. Журналистер мен белсенділер қудалаудан қорықпай жұмыс істеуі керек, ал билік қоғам алдында ашық болуы тиіс. Демократиясы дамыған елдерде жемқорлық деңгейі төмен, себебі азаматтар билікті қадағалайды, керісінше емес. Қазақстан осы бағытта ілгерілеуі тиіс, әйтпесе жемқорлық қоғамды одан әрі құртады. Антикоррупциялық тергеулерді қолдау маңызды, өйткені дәл солар ұрлық схемаларын әшкерелеп, әділдікке жетуге көмектеседі. Алайда, биліктің соңғы әрекеттері тек сыртқы еркіндіктерді ғана емес, ішкі еркіндікті де шектеуде, бұл өз кезегінде өзін-өзі цензуралауға және азаматтық белсенділіктің төмендеуіне алып келеді. Бұл елемеуге болмайтын қауіпті белгі" – деп атап өтті Transparency International Kazakhstan атқарушы директоры Мұрат Данияр.
Қазақстан жаһандық контексте
Демократия мен жемқорлық деңгейі арасындағы байланыс айқын:
- Толыққанды демократиялар орташа есеппен 73 ұпай жинайды.
- Кемелсіз демократиялар – 47 ұпай.
- Авторитарлық режимдер – 29 ұпай.
Бұл күшті институттар, еркін БАҚ және азаматтық қоғамның жемқорлықпен күрестегі маңыздылығын көрсетеді. Демократиясыз және шынайы саяси реформаларсыз жемқорлықты жеңу мүмкін емес.
"Жемқорлық – бұл дамуды тежейтін жаһандық қауіп, сонымен қатар демократияның құлдырауының, тұрақсыздықтың және адам құқықтарының бұзылуының басты себебі. Халықаралық қауымдастық пен әр ел жемқорлықпен күресті басты және ұзақ мерзімді басымдық ретінде қарастыруы қажет. Бұл авторитаризмге қарсы тұру және бейбіт, еркін әрі тұрақты әлемді қамтамасыз ету үшін шешуші мәнге ие. Биылғы Жемқорлықты қабылдау индексінде анықталған қауіпті тенденциялар әлем бойынша жемқорлыққа қарсы күрес бойынша нақты шараларды шұғыл қабылдау қажеттігін көрсетеді" – деп мәлімдеді Transparency International төрағасы Франсуа Валерьян.
Жемқорлық пен климаттық дағдарыс: жаңа қауіп
2024 жыл Transparency International үшін жемқорлық пен климаттық дағдарыс арасындағы байланысты түсінудің жылы болды. Климаттық бастамаларға бөлінген миллиардтаған доллар ұрлық пен мақсатсыз пайдаланудың құрбаны болуы мүмкін.
«Қазақстанда климаттың өзгеруін талқылау кейде абсурд болып көрінеді, өйткені тіпті қалалардағы экологиялық мәселелер шешілмеген күйінде қалып отыр. Қыста Алматы әлемдегі ең ластанған 5 қаланың қатарына тұрақты түрде кіреді және жиі бірінші орын алады. Бұл мәселені шешу үшін саяси ерік-жігер қажет, ал авторитарлық елдерде ол болмайды. Азаматтар улы ауамен тыныстап жатқанда, шенеуніктер бұл апатты байқамағандай болады. Сәтпаевта қыста көшелерді қара қар басады, ал Теміртау тұрғындары жыл сайын улы тұманға тап болады. Бұл экологиялық мәселелерді шешу үшін қатаң бақылау мен ашықтықтың қажеттігін көрсететін мысалдар. Бұл жемқорлықтың экономиканы ғана емес, халықтың денсаулығын да жойып жатқанын дәлелдейді" – деп атап өтті Мұрат Данияр, Transparency International Kazakhstan атқарушы директоры.
Transparency International деректеріне сүйенсек, климаттық қауіп-қатерлерге ең бейім елдер жемқорлық деңгейі жоғары елдер болып табылады. Мұнай-газ секторының лоббиі экологиялық реформаларды тежейді, ал авторитарлық режимдердегі саяси ерік-жігердің жоқтығы нақты өзгерістерге кедергі келтіреді.
Transparency International Kazakhstan ұсынған ұсыныстар:
- Мемлекеттік сатып алу мен бюджет ашықтығын қамтамасыз ететін цифрлық шешімдерді енгізу.
- Демократиялық реформаларды жүргізу: еркін сайлау, тәуелсіз парламент, биліктің қоғам алдындағы есептілігі.
- Сөз бостандығын нығайту, журналистер мен тәуелсіз БАҚ-ты қорғау.
- Жемқорлықты әшкерелеушілер мен зерттеушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
- Жемқорлық қылмыстары үшін жауапкершілікті күшейту, әсіресе жоғары лауазымды тұлғалар арасында.
- Заңсыз алынған активтерді қайтару үдерісінің ашықтығын қамтамасыз ету.
Transparency International Kazakhstan жемқорлық жағдайын қадағалауды жалғастырады және билік, азаматтық қоғам мен халықаралық қауымдастықты осы күреске белсенді қатысуға шақырады.
For additional comments, contact us via official email: kazakhstan@chapters.transparency.org.